اومـــای(UMAY)

حمد الله موستوفی در كتاب نزهت القلوب كه در ۷۴۰ هجری نگاشته‌است چنین میگوید:

«وزیر خواجه تاج الدین علیشاه جیلانی در تبریز و در خارج محله نارمیان، مسجد جامع بزرگی ساخته كه صحن اش دویست گز در دویست گز و در صفحه‌ای بزرگ، از ایوان كسری به مداین بزرگتر، اما چون در عمارت اش تعجیل كردند، فرو آمد و در آن مسجد انواع تكلفات به تقدیم رسانیده‌اند و سنگ مرمر بی مقیسا در او به كار برده و شرح آن را زمان بسیار یابد.»

شاردن در سیاحتنامه خود مینویسد:

«تعداد مساجد تبریز دویست و پنجاه است. … مسجد علیشاه تقریبا بالتمام مخروبهی و منهدم شده‌است. قسمتهای سفلی كه به گزاردن نماز افارد مردم اختصاص دارد و مناره آن را كه بسیار رفیع و بلند است، مرمت كرده‌اند. هنگام ورود از ایروان نخستین اثری كه از تبریز مشاهده میشود، همین مناه است. چهار صد سال میشود كه این مسجد را خواجه علیشاه بنا كرده‌است. مشارالیه صد اعظم غازان خان شاهنشاه ایران كه مقر سلطنتش تبریز و در همانجا به خاك سپرده شده بود است. هنوز هم مقبره وی (غازان خان) در یك منار (برج) مخروبه عظیمی كه به نام او، منار «غازان خان» (شنب غازان) نامیده مشود مشهود است.»

شفیع جوادی در كتاب «تبریز و پیرامون» چنین نوشته‌است:

«در زمان عباس میرزای قاجار این بنا به محل قورخانه و مخزن مهمات لشگر تبدیل یافت و به همین سبب نیز نام «ارك» به آن دادند. از ارك علیشاه اكنون ویرانه‌ای بیش نمانده‌است. بلندی ساختمان فعلی ۲۵-۲۶ متر و دهانه محراب آن ۳۸ پا و ۶۹ پله بین دو دیوار از سمت خاور دارد كه میتوان به بالای بنا رفت. در زمان رضا شاه، قسمیت از پهنه اطراف آن را به صورت باغ و گردشگاه عمومی (باغ ملی) درآوردند و سالن نمایشی نیز در كنار آن بنا كردند. اخیرا نیز در برنامه‌های شهرسازی نیز منظور شده و قرار است اطراف آن را به صورت میدان و خیابان وسعت بدهند به طوری كه بنای باقیمانده كه سمبل تبریز است، در وسط میدان قرار گیرد.»

 

ضوابط حریم بنای ارك علیشاه

«محوطه داخل خط و نقطه كه در نقشه نموده شده‌است، عرصه باستانی بنای تاریخی ارك علیشاه معین می‌شود كه از هرگونه اقدام ساختمانی در آن باید خودداری گردد. در سایر قسمت‌های خارج از خط و نقطه و محدود به جهار خیابان پهلوی، شاه، جم و ارك احداث ساختمان حداكثر دوطبقه به ارتفاع ۷ تا ۸ متر با بررسی و موافقت قبلی اداره كل آثار باستانی و بناهای تاریخی ایران مجاز میباشد. در خارج از این محوطه در مقابل خیابان‌های پهلوی و شاه، احداث ساختمانهای چهار طبقه تا حداكثر ۱۳ تا ۱۴ متر از سطح خیابان با نمایی هماهنگ با معماری محل مجاز است. در مقابل خیابانهای جم و ارك احداث ساختمانهای سه طبقه حداكثر تا ارتفاع ۱۰ تا ۱۱ متر از سطح خیابانها هماهنگ با معماری محل بلامانع خواهد بود.»

 ساخت ارك علیشاه تبریز، در زمان تاج الدین علی شاه جیلانی، وزیر سلطان ابوسعید ایلخانی، به سال ۷۱۶ آغاز شده است. اما به دلیل مرگ ناگهانی بانی آن، ساخت بنا برای مدتی ناتمام مانده و سرانجام بازماندگان وی در سال ۷۲۴ ساختمان ارك را به پایان برده اند. مسجد علیشاه در زمان آبادانی خود، مزین به كاشی، ستون های مرمر و كتیبه گچ بری بوده است. ایوان این مسجد را طاق بلندی می پوشانده كه به علت تعجیل در ساخت بنا، طاق شكسته و فرو ریخته است. بنا مورد بحث در زمان قاجاریه و در كشاكش درگیری های انقلاب مشروطه در تبریز، یكی از انبارهای مهمات و مخزن غلات قشون بوده است. به این ترتیب حصاری به دور آن كشیده شده و ارك نام گرفته است.

 اما روند زوال و نابودی ارك در سال ۱۳۷۶، شتاب فراوان گرفت و با توافق سه مقام عالی استان یعنی استانداری و شهرداری و امامت جمعه، محوطه ارك تخریب شده و در اختیار بنیاد مصلای تبریز قرار گرفت. البته شكایتی از سوی میراث فرهنگی تنظیم شد كه دادگاه در نهایت رای را به نفع بنیاد مصلای تبریز صادر كرد.